در دنیای امروز، یکی از عواملی که سبب رشد اجتماعی و فردی هر انسانی می‌شود، تفکر انتقادی است. افرادی که به اندازه کافی با این مهارت آشنا هستند، بدون شک بسیار موفق‌تر از سایرین می‌باشند. در یک جامعه نیز هرچه تعداد این دسته از افراد بیشتر باشد، توسعه جامعه سریع‌تر به وقوع می‌پیوندد. در این مقاله، قصد داریم به طور کامل به بررسی مفهوم این تفکر و معرفی راه‌های تقویت آن بپردازیم. اگر می‌خواهید با سرعت بیشتری به سمت اهداف خود گام بردارید، پیشنهاد می‌کنیم تا انتهای مطلب همراهمان باشید.
منظور از تفکر انتقادی چیست؟
به طور کلی، به توانایی تفکر شفاف و درک پیوند بین ایده‌ها، تفکر انتقادی می‌گویند. این طرز فکر از زمان فیلسوفانی مانند افلاطون و سقراط وجود داشته و می‌توان گفت که بخشی از رشد جوامع بشری نیز در گرو وجود چنین تفکری بوده است. این مهارت در زندگی بشر کاربردهای زیادی دارد. به عنوان مثال، در حل مشکلات یا توانایی تشخیص اخبار قلابی بسیار موثر است. در برخی منابع، تفکر انتقادی را به عنوان مهارت استفاده هم‌زمان از تفکر انعکاسی و تفکر انتقالی معرفی کرده‌اند.
این طرز فکر به شما کمک می‌کند تا قدرت استدلال خود را تقویت کنید. به آن معنا که در هر شرایطی به عنوان یک گیرنده فعال عمل کنید و گیرنده منفعل نباشید! درواقع افرادی که به اندازه کافی این مهارت را دارند، به جای آن‌که همه چیز را به سرعت بپذیرند، ایده‌ها و فرضیات مطرح شده را زیر سوال می‌برند. درواقع آن‌ها همواره قصد روشن سازی دارند و در تلاشند تا دریابند که آیا استدلال‌ها و یافته‌ها، تصویری از واقعیت هستند و اگر این‌گونه نباشد، می‌توانند خیلی راحت این عدم تطابق را بپذیرند. افراد دارای تفکر انتقادی، توانایی‌های زیر را دارند:
- تعیین اهمیت ایده‌ها و استدلال آن‌ها
- شناسایی خطاهای موجود در استدلال‌ها
- درک پیوند بین ایده‌ها
- تامل درمورد اعتقادات و ارزش‌های موردنظر خود در زمان توجیه فرضیات
- شناخت استدلال‌ها و ارزیابی آن‌ها
- برخورد با مشکلات با رویکردی منظم و مداوم
مراحل حل مسئله با استفاده از تفکر انتقادی
همان‌طور که گفتیم، به یک روش تفکر که در موقعیت و زمانی خاص به کار گرفته می‌شود، تفکر انتقادی می‌گویند. درواقع این مهارت، مانند یادگیری یک دانش یا جدول ضرب نیست که در یک شب آن را بیاموزید! بلکه چنین توانمندی باید به مرور زمان در اندیشه یک فرد شکل بگیرد و بر روی عملکرد او تاثیر بگذارد. وظایف اصلی این نوع اندیشه، کمک به انسان‌ها در شناخت مسئله و حل آن است. در ادامه، مراحل برطرف کردن مسئله با استفاده از تفکر انتقادی را نام می‌بریم:
- شناسایی مشکل
- پیدا کردن دلیل بروز مشکل و تفکر درمورد راه حل‌های آن
- جمع‌آوری داده درمورد موضوع موردنظر
- سازماندهی داده‌های به دست آمده
- توسعه و اجرای راه حل‌ها
- آنالیز دلیل ناکارآمدی برخی از راه حل‌ها
- مشخص کردن روش‌های بهبود هر یک از راه حل‌های یافته شده
خوب است بدانید که برای تقویت این مهارت، لازم است در ابتدا توانمندی عینی بودن را درون خود تقویت کنید. منظور از عینی بودن آن است که اجازه ندهید در زمان حل مشکل، احساسات و فرضیات بر شما غلبه کنند و به جای آن، تلاش کنید تا مشکلات را براساس واقعیت‌های موجود حل کنید.
مهارت تفکر انتقادی چه اهمیتی دارد؟
داشتن تفکر انتقادی در دنیای امروز برای هر فرد و در هر جایگاهی، بسیار ضروری است. چراکه این توانمندی سبب راحت‌تر شدن حل مشکلات و دستیابی به ایده‌های جدید جهت ارائه راه حل می‌شود. در بازار کار نیز، مسائلی مانند ناکارآمدی فرآیندها و مدیریت امور مالی، با استفاده از این مهارت بهبودپذیر هستند. به همین دلیل است که معمولا کسانی در شرکت‌ها و سازمان‌ها استخدام می‌شوند که به خوبی به چنین تفکری مسلط باشند.
اگر بخواهیم درمورد اهمیت این موضوع بیشتر توضیح دهیم، لازم است به یک مثال اشاره کنیم. تصور کنید که در محل کارتان به عنوان کارشناس منابع انسانی فعالیت می‌کنید. اگر به هر دلیلی بین دو کارمند درگیری ایجاد شود، تنها چیزی که به کمکتان می‌آید، استفاده از تفکر انتقادی به منظور حل مسائل پیش رو است.
آیا تفکر انتقادی انواع مختلفی دارد؟!
به طور کلی، منظور از تفکر انتقادی، مجموعه‌ای از مهارت‌های مختلف است که در کنار هم می‌توانند مشکلی را حل کنند. در ادامه، با تک تک اجزای این نوع تفکر آشنا می‌شوید.
قدرت تجزیه و تحلیل
توانایی در آنالیز وضعیت موجود که خود شامل دانستن واقعیت و شناخت داده‌ها می‌شود، یکی از زیرمجموعه‌های تفکر انتقادی است. همان‌طور که می‌دانید، زمانی یک فرد قادر به حل مسئله است که در وهله اول بتواند به خوبی آن را تجزیه و تحلیل کند.
مشاهده
نقطه آغازین این نوع تفکر، از مشاهده شروع می‌شود. کارمندانی که در یک سازمان می‌توانند به درستی مشاهده کنند، خیلی سریع‌تر از سایرین، بروز مشکل جدید را درک می‌کنند. افرادی که به اندازه کافی به مهارت مشاهده مسلط هستند، علت ایجاد یک مشکل را متوجه می‌شوند و حتی در برخی شرایط، بروز یک مسئله را نیز، پیش‌بینی می‌کنند.
مهارت برقراری ارتباط
مهارت‌های ارتباطی در عصر حاضر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. از دیگر زیرمجموعه‌های تفکر انتقادی، توانایی ارتباط برقرار کردن با افراد مختلف است. این توانمندی، کمک می‌کند تا راحت‌تر بتوانیم درمورد مسائل پیش آمده و راه حل‌های مربوط به آن با اطرافیانمان که ممکن است همکار و یا اعضای خانواده‌مان باشند، صحبت کنیم. این مهارت، سبب می‌شود تا توسعه اهداف در محل کار نیز راحت‌تر صورت بگیرد.
توانایی استنتاج
معنای لغوی استنتاج، نتیجه‌گیری درباره اطلاعات جمع‌آوری شده است. با داشتن این مهارت، ممکن است به این نتیجه برسید که وجود یک دانش یا تجربه برایتان ضروری است و به دنبال کسب آن بروید. زمانی که اطلاعات مربوط به وضعیت موردنظرتان را نتیجه‌گیری یا همان استنتاج کردید، براساس نتیجه آن‌ها پاسخ‌هایی به دست می‌آیند. به عنوان مثال، فردی که مکانیک خودرو است، به مهارت استنتاج نیاز دارد تا بتواند علت کار نکردن ترمزها را پیدا کند.
چگونه مهارت تفکر انتقادی را درون خود تقویت کنیم؟
هر یک از ما ممکن است برخی از مهارت‌هایی که در قسمت قبل به عنوان زیرشاخه تفکر انتقادی نام بردیم را داشته باشیم. اما برای داشتن یک فکر انتقادی حرفه‌ای، لازم است هر یک از آن‌ها را به میزان قابل قبولی درون خود پرورش دهیم تا قادر به درک قدرت بالای این تفکر باشیم. درادامه، چند مورد از روش‌های تقویت این مهارت را آورده‌ایم:
گوش دادن فعال
برای رسیدن به مهارت تفکر انتقادی، لازم است توانایی گوش دادن به ایده‌ها، استدلال‌ها و انتقادهای دیگران را درون خود تقویت کنید. این توانایی باید به گونه‌ای باشد که در زمان صحبت افراد، به هیچ وجه به پاسخ‌ها و یا واکنش بعدی خود فکر نکنید. اگر به صحبت‌های مخاطبتان گوش ندهید، مسلما قادر نخواهید بود مطالبی که او مدنظر دارد را به درستی متوجه شوید. شنونده بودن، از انسان‌ها یک هم‌دل خوب می‌سازد. زمانی که به طور کامل به صحبت‌های یک فرد گوش می‌دهید، درواقع قدرت تجزیه و تحلیلتان نیز تقویت می‌شود. این امر درنهایت تفکر انتقادی را درون شما پرورش می‌دهد.
حفظ آرامش در تعامل
افرادی که نمی‌توانند در زمان تعامل با دیگران، آرامش خود را حفظ کنند، مسلما توانایی پرورش تفکر انتقادی را ندارند. زمانی که درحال گوش دادن به صحبت‌های یک فرد و تجزیه و تحلیل آن‌ها هستید، قبل از هر چیز لازم است منطق خود را فعال کنید. پس از آن لازم است با اطرافیانتان تعامل سازنده برقرار نمایید. برای رسیدن به آرامش در ارتباطات، لازم است به درک مهارت‌هایی مانند مشاهده، هم‌دلی و همکاری رسیده باشید.
خود انتقادی
یکی از مهم‌ترین گام‌ها برای پرورش تفکر انتقادی این است که بتوانید در مرحله اول، از اعمال و افکار خودتان انتقاد کنید. مسلما بدون نگاه به درون خود، نمی‌توانید انتظار رشد داشته باشید. بدین منظور، لازم است به طور کامل اطلاعات موجود در ذهنتان را کالبدشکافی کنید. به عنوان مثال، از خود بپرسید که چرا کتاب می‌خوانید یا چرا به رنگ سبز علاقمندید؟! بخش دیگری از خودانتقادی، آگاهی از وجوه مثبت و منفی درونیتان است.
تحلیل اطلاعات
مسلما هیچ‌کس نمی‌تواند به صورت دائمی، انتقادی فکر کند. در بعضی از شرایط، احساس خشم، غم، لذت یا هیجانات ما به قدری بالا است که فرصت تفکر انتقادی را نداریم. به همین دلیل در چنین شرایطی، مهارتی که بیش از همه چیز به کمکمان می‌آید، توانایی تجزیه و تحلیل است. علاوه بر موارد ذکر شده، کارهای زیر نیز تا حدودی در رشد تفکر انتقادی موثر هستند:
- شرکت در دوره‌های آموزشی مربوط به این مهارت
- گسترش مهارت‌های تخصصی یا فنی که در حل مشکلات کمک می‌کنند.
- مشورت با متخصصان مربوطه در رابطه با حوزه فعالیت خود
- آینده‌نگری
- داوطلب شدن برای حل مشکلات موجود
- شرکت در فعالیت‌های گروهی یا فردی که نیازمند به تفکر انتقادی هستند.
علاوه بر آنچه که گفته شد، می‌توانید از یک دوست یا همکار خود نیز بخواهید که درمورد نقاط قوت فعلی و مهارت‌هایی که در حال حاضر دارید، اظهار نظر کند و به طورکلی، با استفاده از این روش خود را ارزیابی کنید. لازم به ذکر است که وجود چنین مهارت‌هایی، در پیشرفت شغلی و بهبود رزومه شما نیز بسیار تاثیرگذار است.
جمع بندی
یکی از مهارت‌هایی که در دنیای امروز برای پیشرفت هر فرد بسیار ضروری است، تفکر انتقادی می‌باشد. این نوع طرز فکر، به افراد کمک می‌کند تا راحت‌تر با مسائل و مشکلاتی که در زندگی شخصی یا اجتماعیشان رخ می‌دهد، روبرو شوند و قادر به حل آن‌ها باشند. در این مطلب، به شرح مفهوم این مهارت و راه‌های تقویت آن اشاره کردیم.