در دنیای امروز، تمام انسان‌ها برای امرار معاش خود باید شغلی داشته باشند و از این طریق به کسب درآمد بپردازند. در این میان، افرادی هستند که هیچ‌گونه حس رضایت از شغل خود ندارند و روز به روز نیز به این نارضایتی افزوده می‌شود. بروز حس فرسودگی شغلی می‌تواند در هر صنف و شغلی رخ دهد. این حس با خستگی متفاوت است و به مرور زمان بر عملکرد کارکنان تاثیر دارد. در این مقاله، قصد داریم درمورد این مفهوم صحبت کنیم و به شرح علائم آن بپردازیم. اگر شما هم احساس می‌کنید که از شغل خود دل‌زده شده‌اید، تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.
فرسودگی شغلی چیست؟
در دهه ۱۹۷۰، روانشناسی به نام (هربرت فرودنبرگر) اصطلاحی به نام فرسودگی شغلی یا همان کارزدگی را مطرح کرد. تعریف او از این مفهوم این‌چنین بود: (پاسخ روانی یک فرد شاغل به شرایط اضطراب‌آور مزمن، موجب فرسودگی شغلی می‌شود.) افرادی که دچار این مشکل می‌شوند، اعتماد به نفس خود را از دست داده و مدام تصور می‌کنند که به طرز شایسته از زحماتشان قدردانی نشده است.
اگر بخواهیم از لحاظ لغوی افسردگی شغلی را تعریف کنیم، می‌توانیم از عبارت (تحلیل قوای روانی همراه با افسردگی) استفاده نماییم. در اینجا منظور از افسردگی، یک موقعیت اضطراری پزشکی نیست. اما از نظر علمی به عنوان یک فاکتور مهم و موثر بر سلامت انسان شناخته می‌شود و از نظر بالینی باید از ایجاد و پیشرفت آن جلوگیری کرد. بنابراین به طور خلاصه، به خستگی شدید ناشی از فشار کاری و استرس محیط کار، فرسودگی شغلی می‌گویند.
فرسودگی شغلی چرا و چگونه ایجاد می‌شود؟
براساس نظر (مسلشم) و (جکسون) اختلال کارزدگی ترکیب شده از سه عامل: مسخ شخصیت، کاهش موفقیت فرد و خستگی هیجانی است که در هر فردی به میزان مشخصی احساس می‌شود. همان‌طور که می‌دانید، نام هر خستگی جزئی را نمی‌توان فرسودگی شغلی گذاشت. درواقع زمانی این عارضه مهم می‌شود که فرد پس از سپری کردن اوقات فراغت و تعطیلات نیز انگیزه لازم برای برگشت به محیط کارش را نداشته باشد! به چنین شرایطی، فرسودگی و یا دل‌زدگی شغلی می‌گویند.
اگر شما به هر دلیلی موفق به دستیابی به شغل موردعلاقه‌تان نشوید، به مرور زمان انگیزه خود را برای شغلی که در شرایط اجباری برگزیده‌اید، از دست می‌دهید. از طرفی دیگر، در اکثر مواقع فشار مدیران و رهبران به کارمندان تحت مدیریتشان، استرس‌های عصبی زیادی را بر آنان تحمیل می‌کند و کم کم باعث ایجاد فرسودگی می‌شود. خوب است بدانید که طبق آمار به دست آمده، بیشترین کسانی که دچار کارزدگی می‌شوند، پزشکان عمومی و کارمندان سازمان‌های مختلف هستند.
مسئله خستگی مزمن از کار، نوعی اختلال است که به علت قرار گرفتن فرد در معرض فشارهای روانی، به صورت طولانی مدت ایجاد می‌شود و گاهی اوقات خود را با علائمی مانند فروپاشی هیجانی ذهنی و جسمی نیز نشان می‌دهد. این مسئله ممکن است برای هرکسی دیگر هم ایجاد شود، اما معمولا اشخاصی که در شرایط کاری خاصی هستند، بیشتر در معرض ابتلا قرار دارند.
علل ایجاد فرسودگی شغلی را بشناسید!
از نظر روانشناسان، کارزدگی می‌تواند هم به دلایل بیرونی ایجاد شود و هم علل درونی دارد. علاوه بر این، متاهل یا مجرد بودن فرد نیز بر روی این موضوع تاثیرگذار است. براساس نتایج به دست آمده، کسانی که ازدواج کرده‌اند، کم‌تر دچار خستگی مزمن از شغل خود می‌شوند؛ چراکه حمایت‌های عاطفی همسر مانعی برای ایجاد چنین احساسات منفی است. یکی از مهم‌ترین دلایلی که مسئله فرسودگی را بر کارمندان و کارکنان یک مجموعه تحمیل می‌کند، شیوه مدیریت رهبران است. به بیانی دیگر، سازمان‌هایی که توجهی به نیروی انسانی خود ندارند و فقط بر روی نتیجه کار تمرکز کرده‌اند، بیشتر کارمندان خود را در خطر کارزدگی قرار می‌دهند!
رفتار سرد و خشک یک مدیر در یک مجموعه، اثر مستقیم بر روح کارمندان دارد و علاوه بر تحمیل استرس زیاد، به مرور زمان آن‌ها را خسته و فرسوده نیز می‌کند. نتیجه کارزدگی نیروی انسانی برای یک سازمان، مواردی مانند کاهش بهره‌وری و نزول میزان درآمد می‌باشد. همان‌طور که گفتیم، فرسودگی معمولا به دلیل کار زیاد تحت استرس ایجاد می‌شود، اما دلایل دیگری هم برای آن وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
فاکتورهای وابسته به کار
- کار در محیط های شلوغ و پر از فشار روانی
- انتظارات شغلی بیش از حد توان
- عدم تناسب میان حقوق و وظایف
- محیط کار نامطلوب
- احساس کنترل نداشتن بر روی کار
- عدم آگاهی از اهداف سازمان
- قدردانی نشدن
- وظایف تکراری و یکنواخت
فاکتورهای وابسته به تیپ شخصیتی افراد
- تمایل به کنترل کردن شرایط و عدم اطمینان به توانمندی دیگران
- ایده‌آل گرایی
- تیپ شخصیتی جاه طلب
- بدبینی به خود و محیط اطراف
فاکتورهای مربوط به سبک زندگی
- خواب نامناسب
- نداشتن روابط صمیمانه و حمایت‌گر
- پذیرش مسئولیت‌های سنگین و کمک نگرفتن از دیگران
- کار بیش از حد معمول و بدون استراحت و تفریح
مراحل بروز اختلال فرسودگی شغلی
خوب است بدانید که موضوع کارزدگی به یک‌باره به وجود نمی‌آید، بلکه کم کم و به مرور زمان روح فرد را خسته و فرسوده می‌کند. بنابراین لازم است که به خوبی نشانه‌های ایجاد آن را بشناسید و از شدیدتر شدن آن جلوگیری کنید. در این بخش، قصد داریم شما را با مراحل بروز این مشکل آشنا کنیم تا راحت‌تر بتوانید مانع پیشرفت آن شوید.
مرحله اول: ماه عسل
در مرحله نخست، فرد هیچ مشکل خاصی را احساس نمی‌کند و به دلیل ورود به یک شغل جدید، احساساتی مانند شوق، غرور و شادمانی دارد. در این مرحله، فرد تلاش می‌کند بهترین نسخه از خود را نشان دهد و مسئولیت‌هایش را به خوبی و با دقت بالا انجام می‌دهد.
مرحله دوم: شروع استرس
در این مرحله، فرد متوجه می‌شود که بعضی از روزها، فشار کاری خیلی بیشتر است و این امر موجب خستگی و سردرگمی او خواهد شد. از نشانه‌های بروز استرس می‌توان به مواردی مانند خستگی مفرط، فراموش کاری، عدم تمرکز، کاهش بهره‌وری، فشار خون بالا و مواردی از این قبیل اشاره کرد.
مرحله سوم: استرس مزمن
در مرحله سوم، فرد به صورت روزانه دچار استرس است و علائم مرحله قبل را شدیدتر تجربه می‌کند. این استرس به قدری می‌تواند زیاد باشد که حتی در زمان استراحت فرد نیز او را آزار دهد. ازجمله نشانه‌های این بخش می‌توان به رفتارهای خشونت‌آمیز با اطرافیان، احساس ترس و تنفر، بدبینی، بی‌تفاوتی و مصرف بالای کافئین و نیکوتین اشاره کرد.
مرحله چهارم: فرسودگی
اگر نسبت به نشانه‌های مرحله دوم و سوم بی‌تفاوت باشید، خیلی زود به مرحله چهارم که فرسودگی است، وارد خواهید شد. در این قسمت، به طور کامل فرد دچار کارزدگی می‌شود و با نشانه‌هایی مانند سردردهای مزمن، انزوای اجتماعی، نادیده گرفتن خود و تغییرات شدید رفتاری روبرو است. از دیگر علائم فرسودگی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سیستم ایمنی ضعیف و بیمار‌ی‌های پیاپی
- احساس خستگی مزمن
- تغییر در اشتها
- از دست دادن عزت نفس
- کاهش حس موفقیت
- از بین رفتن انگیزه
- عدم پذیرش مسئولیت
- فاصله گرفتن از دیگران
- احساس شکست خوردگی
- فرار از کار و غیبت‌های مداوم
- وقت‌کشی و تعلل در انجام وظایف
چه کسانی در معرض کارزدگی قرار دارند؟
در میان تمام کارمندان، آن‌هایی که زندگی شخصی و کاریشان تعادلی ندارد و وظایف یکنواختی بر عهده دارند، بیشتر دچار فرسودگی شغلی می‌شوند. علاوه بر این، کسانی مانند پزشکان و کادر درمان که باید تصمیم‌های بزرگ و سرنوشت‌ساز را در زمان کوتاهی بگیرند نیز دچار این موضوع می‌شوند. نیاز به تمرکز و توجه زیاد در کار نیز باعث خستگی مفرط افراد می‌شود. این مسئله زمانی شدیدتر خواهد شد که تلاش کارمندان به نتیجه مطلوب نرسد و فرد احساس سرخوردگی کند.
همچنین دانش‌آموزان و یا دانشجویانی که در حال تحصیل در مقاطع بالا هستند و احساس می‌کنند که به نتیجه دلخواهشان نمی‌رسند نیز خیلی زود احساس فرسودگی خواهند کرد. البته گاهی اوقات ممکن است افراد دچار بی‌انگیزگی‌های مقطعی شوند و نمی‌توان نام آن را فرسودگی گذاشت! به همین دلیل، برای شناخت دقیق و برطرف کردن این عارضه، لازم است به طور دقیق علائم آن را بشناسید. طبق بررسی‌های صورت گرفته، کسانی که کمال طلب، مشتاق به رشد شغلی و رقابت‌جو هستند، معمولا بیشتر از سایرین دچار کارزدگی می‌شوند.
چنین کسانی نسبت به گذر زمان حساسیت بالایی دارند و با تعیین هدف‌های بلندپروازانه و غیرواقعی، کار خود را سخت می‌کنند و در صورت نرسیدن به آن اهداف، خیلی زود دلسرد و سرخورده می‌شوند. نشانه بارز چنین کارمندانی این است که با تمام توانشان کار می‌کنند و بدون هیچ شکایتی، وظایف خود را انجام می‌دهند. علاوه بر آنچه که گفته شد، از دیگر گروه‌هایی که به مرور زمان دچار فرسودگی شغلی می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افراد ناراضی از شغلشان
- افرادی که با ارباب رجوع ارتباط دارند
- کسانی که بین کار و زندگیشان تعادل وجود ندارد
- افرادی که دچار یکنواختی می‌شوند
- کسانی که باید بین مرگ و زندگی تصمیم‌گیری کنند. (مانند پزشکان)
- افراد شاغل در شرایط دشوار
- افراد شاغل در شغل‌های نیازمند به دقت بالا
سخن پایانی
یکی از مشکلاتی که امروزه کارمندان و کارکنان سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف با آن روبرو هستند، فرسودگی شغلی است. این حس زمانی ایجاد می‌شود که فرد به صورت طولانی مدت تحت فشارهای عصبی و استرس زیاد قرار بگیرد. زمانی که نیروی انسانی یک مجموعه به هر دلیلی دچار این مشکل شوند، بهره‌وری آن‌ها افت کرده و بدون شک بر عملکرد سایرین نیز تاثیر منفی خواهد داشت. در این مقاله، به شرح مفهوم و علائم بروز کارزدگی پرداختیم. با شناخت این نشانه‌ها، می‌توانید زودتر از بروز آن آگاه شوید و از پیشرفت آن جلوگیری کنید.